Ψυχο-γαστρονομία: Η νέα φιλοσοφία της διατροφής που σε απαλλάσσει από τις δίαιτες – Η ψυχολόγος εξηγεί

Η ψυχολόγος Καλλιόπη Εμμανουιλίδου μας μυεί σε μία νέα φιλοσοφία που προσεγγίζει τη διατροφή με διαφορετικό τρόπο, εστιάζοντας στην ψυχολογία και την ενσυναίσθηση. 

Είμαστε ό,τι τρώμε ή τρώμε για να ξεφύγουμε αυτό που είμαστε; Γιατί αποτυγχάνουν οι δίαιτες και πώς η ψυχογαστρονομία μπορεί να αλλάξει τη σχέση μας με το φαγητό;

Μήπως οι δίαιτες μας παχαίνουν; Πώς το άγχος σχετίζεται με τον φαύλο κύκλο συναισθηματικής υπερφαγίας-ενοχών-στέρησης; Τι ζημιά έκανε η πανδημία στο σώμα και την ψυχολογία μας; Tι είναι η διαισθητική διατροφή; Πώς η ψυχολογία μπορεί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε το φαγητό και να δούμε αλλιώς τον εαυτό και τη ζωή μας; Τι ρόλο έχουν παίξει για την ψυχοσύνθεσή μας τα φίλτρα του Instagram, τα ρετουσαρισμένα πρότυπα των γυναικείων περιοδικών του μεταπολεμικού κόσμου και η κουλτούρα τoυ Photoshop; Μήπως η πολιτική ορθότητα, στο άλλο άκρο, μάς κάνει κακό προτάσσοντας μη υγιή πρότυπα, απενοχοποιώντας την επικίνδυνη για τη ζωή μας παχυσαρκία; Πώς η αισθητική του foodporn στα social media μπορεί να υποσκάψει τη σχέση με το ίδιο μας το σώμα; Η ψυχολόγος Καλλιόπη Εμμανουηλίδου (με διδακτορικό στη νοημοσύνη και τον συναισθηματικό κόσμο των χαρισματικών ατόμων και μεταπτυχιακά στην Εκπαιδευτική Ψυχολογία, τη Συμβουλευτική στην Εκπαίδευση και την Εκπαιδευτική Έρευνα) και συγγραφέας του βιβλίου «Ψυχο-γαστρονομία: Απολαμβάνοντας τη μαγειρική, τη διατροφή, τη ζωή» (εκδ. Μεταίχμιο), μας λύνει όλες τις απορίες. 

Τι είναι η ψυχογαστρονομία, ποιο είναι το επιστημονικό της υπόβαθρο και πώς το φαγητό μπορεί να επηρεάσει θετικά ή αρνητικά την ψυχολογία μας;
Η ψυχογαστρονομία αποτελεί μια φιλοσοφία διατροφής αλλά και ζωής, κατά την οποία μαθαίνουμε να τρώμε ενσυνείδητα και διαισθητικά (δηλαδή με συγκεντρωμένη την προσοχή στη διατροφική εμπειρία και σύμφωνα με τις ανάγκες του σώματός μας), αλλά και να επωφελούμαστε και της ψυχοθεραπευτικής διάστασης που έχει η προετοιμασία της τροφής μας. Πρόκειται και για φιλοσοφία ζωής, γιατί, παραδειγματιζόμενοι από τη νέα σχέση με την τροφή και το σώμα μας, υιοθετούμε την ενσυνειδητότητα και τη σύνδεση με το σώμα μας και στην υπόλοιπη ζωή μας. Βασίζεται στη θετική ψυχολογία, είναι επηρεασμένη από τη θεωρία της αυτοσυμπονετικότητας και διατροφικά συνάδει με τις νεότερες διατροφολογικές προσεγγίσεις της ενσυνείδητης και διαισθητικής διατροφής. Το φαγητό μπορεί να μας επηρεάσει θετικά, γιατί πρώτον μας θρέφει και μας δίνει ενέργεια για να ζούμε και δεύτερον βιοχημικά προσφέρει με απίστευτη και θαυμαστή πολυπλοκότητα συναισθηματική ικανοποίηση μέσα από τις ιδιότητές του (γεύσεις, υφές, αρώματα, εικόνα). Αν όμως έχουμε διαμορφώσει μια αρνητική σχέση μαζί του, βασισμένη στις ενοχές ή στη μηχανική κατανάλωσή του, τότε μπορεί να αποτελέσει αρνητικό ερέθισμα και να μας γεμίσει άγχος, λύπη και σύγχυση.

«Οι διατροφικές διαταραχές δεν είναι θέμα διατροφής, αλλά απλώς αντανακλούν τον συναισθηματικό μας κόσμο» αναφέρετε στο βιβλίο σας, εξηγώντας πως αν το αντιστρέψουμε αυτό, αν δηλαδή μάθουμε να έχουμε μια πιο καλή και δημιουργική σχέση με το φαγητό, θα ζήσουμε καλύτερα. Εξηγήστε μας πώς λειτουργεί στην πράξη αυτός ο μηχανισμός.
Η διατροφή μας αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι της καθημερινότητάς μας, γιατί απασχολεί πολύ τη σκέψη μας. Αν για παράδειγμα τρώμε από άγχος, τότε δεν μας φταίει το φαγητό, αλλά η άλυτη συναισθηματική μας κατάσταση. Οπότε δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε την τροφή ούτε φυσικά εμάς τους ίδιους. Οι διατροφικές διαταραχές αποτελούν έναν ψευδή μηχανισμό άμυνας -έναν τρόπο να αποσπαστεί η προσοχή μας από τα πραγματικά μας προβλήματα- και δίνουν ενδείξεις ότι μας λείπει αγάπη, ότι δεν ξέρουμε να εκφραζόμαστε συναισθηματικά (πόσο μάλλον να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας) και ότι έχουμε επικοινωνιακό έλλειμμα με τους δικούς μας ανθρώπους.

Στο βιβλίο δεν εννοώ ότι, αν μάθουμε να μαγειρεύουμε και να τρώμε συνειδητά και διαισθητικά, θα λυθούν αυτόματα τα συναισθηματικά μας ζητήματα. Όμως η επιδιόρθωση της σχέσης μας με τη διατροφή θα μας εκπαιδεύσει να ζούμε πιο ενσυνείδητα, πιο θετικά και να εμπιστευόμαστε και να σεβόμαστε το σώμα μας και τον εαυτό μας γενικότερα. Έτσι, καλλιεργούνται δεξιότητες μεταβιβάσιμες και σε άλλους τομείς της ζωής μας. Μαθαίνω να απολαμβάνω το φαγάκι μου και άρα μαθαίνω πώς να χρησιμοποιώ όλες τις αισθήσεις μου και στον περίπατο στη φύση. Μαθαίνω να σέβομαι τον φυσικό μηχανισμό της πείνας μου και άρα μαθαίνω να αφουγκράζομαι και να σέβομαι και τις ευρύτερες ανάγκες του σώματός μου.

Πώς η πανδημία άλλαξε τη σχεση μας με το φαγητό και το σώμα μας

Η πανδημία πόσο πολύ επηρέασε τη σχέση μας με το φαγητό και ποιοι είναι οι νέοι κίνδυνοι για την ψυχολογία μας που δημιούργησε;
Η πανδημία άσκησε αντιφατικές επιδράσεις ως προς τη σχέση μας με το φαγητό. Από τη μια ενεργοποιήθηκαν πρωτόγονα ένστικτα και στραφήκαμε στην προετοιμασία της τροφής μας ως μηχανισμό επιβίωσης: ζυμώσαμε, δημιουργήσαμε, ασχοληθήκαμε με την τροφή μας, για να προσφέρουμε αφθονία ως μηχανισμό αντίδρασης απέναντι στην πανδημική απειλή. Από την άλλη όμως, ελλείψει κίνησης αλλά και αναζητώντας παρηγοριά, απόλαυση και χαρά, όταν όλες οι άλλες χαρές της ζωής (με κυριότερη την κοινωνική) απουσίαζαν, παρατηρήθηκε μια υπερφαγική τάση, καθώς προσπαθήσαμε να μουδιάσουμε δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις (φόβο, άγχος, μοναξιά, αβεβαιότητα) τρώγοντας. Μια τρίτη επίπτωση παρατηρήθηκε ιδίως σε εφήβους, που εμφάνισαν σημάδια νευρικής ανορεξίας ως μια απόπειρα άσκησης ελέγχου μέσα σε μια κατάσταση αβεβαιότητας και εγκλεισμού σε μια τόσο ευαίσθητη ηλικία.

«Η έννοια της δίαιτας έρχεται σε σύγκρουση με την ίδια μας τη φύση»

Γιατί αποτυγχάνουν οι δίαιτες; Τι λάθος κάνουμε και ποια είναι η σωστή ψυχολογική οπτική για να καταφέρουμε να συνομιλήσουμε διαφορετικά με το σώμα μας και να το κάνουμε να ανθίσει;
Να συνομιλήσουμε, να ανθίσει, τι ωραίες λέξεις! Μπορούμε να τα καταφέρουμε αυτά! Δεν κάνουμε εμείς κάτι λάθος, το όλο σύστημα της έννοιας της δίαιτας έρχεται σε σύγκρουση με την ίδια μας τη φύση. Η απότομη αποστέρηση εκλαμβάνεται από τον εγκέφαλο ως συναγερμός για υποσιτισμό και μας κάνει πιο ευαίσθητους στο να αποκλίνουμε από το αυστηρό διατροφικό πρόγραμμα. Επίσης η κουλτούρα της δίαιτας δαιμονοποιεί ορισμένες κατηγορίες τροφίμων και τα καθιστά απαγορευμένα, πράγμα που οδηγεί σε ενοχές που βλάπτουν την αυτοεκτίμηση και διαταράσσουν τη σχέση με την τροφή.

Η ψυχικά υγιής αλλά και επιστημονικά ορθή διατροφολογική προσέγγιση έχει να κάνει με μια διατροφική επανεκπαίδευση του διαιτώμενου, έτσι ώστε να μάθει να τρώει όχι ακολουθώντας αυστηρές οδηγίες αλλά καλλιεργώντας μια καλύτερη σύνδεση με το σώμα του και τους φυσικούς του μηχανισμούς (π.χ. σεβασμό του κορεσμού), αποκτώντας γνώσεις για τα συστατικά των τροφίμων, τις αναλογίες και τα θρεπτικά τους συστατικά και κατανοώντας την ομορφιά της διατροφικής πράξης. Εκτός από αυτήν τη διατροφική εκπαίδευση, συχνά προκύπτουν ψυχολογικής φύσης δυσκολίες που χρειάζονται παρέμβαση από ειδικό: είτε επανεκπαίδευση στο κομμάτι της διατροφικής συμπεριφοράς (π.χ. τι κάνω όταν θέλω να φάω από πλήξη ή άγχος) είτε αντιμετώπιση βαθύτερων προβλημάτων, όπως είναι διαχείριση παλαιότερων τραυμάτων, συναισθηματικών ελλειμμάτων και πιο σοβαρών ψυχικών καταστάσεων.

Η κουλτούρα της τελειότητας που κυριαρχούσε στα περιοδικά, την τηλεόραση και τη σόουμπιζ μέχρι την περασμένη δεκαετία -και τα ανορεξικά ή ψεύτικα πρότυπα του photoshop που αυτή περνούσε-, πόσο έβλαψαν τη σχέση με τον εαυτό μας, με το σώμα μας, με τους άλλους;
Δυστυχώς πάρα πολύ… Ακόμα και αν έχουμε επίγνωση των τεχνικών ψηφιακής βελτιστοποίησης που γίνεται με προγράμματα, εφαρμογές και φίλτρα, εξακολουθεί ο εγκέφαλος να υφίσταται αυτό που ονομάζουμε απευαισθητοποίηση: ξεχνάει πώς είναι οι άνθρωποι στην πραγματικότητα και εθίζεται στην εικόνα του «αψεγάδιαστου» σώματος με υπερβολικά χαμηλό βάρος, λεία επιδερμίδα, πλούσια μαλλιά και συγκεκριμένες αναλογίες. Άθελά μας κάνουμε μέσα μας σύγκριση της εικόνας αυτής με τη δική μας και μένουμε με ένα αίσθημα ανεπάρκειας και ασχήμιας που πλήττει την αυτοεκτίμησή μας και μας ωθεί στη χρήση περιττών προϊόντων και υπηρεσιών, μήπως και καταφέρουμε να φτάσουμε κι εμείς αυτήν την κίβδηλη «τελειότητα».

Καταλαβαίνουμε ότι αυτό το φαινόμενο μας αποσυνδέει από το ίδιο μας το σώμα, το οποίο αξίζει όμως αγάπη και αποδοχή. Μας κάνει όμως εχθρικούς και με τους άλλους ανθρώπους, καθώς δεν δείχνουμε συμπονετικότητα αλλά σκληρή επικριτικότητα για εκείνη τη γυναίκα που «δες τι φόρεσε!» ή «γιατί δεν βάφει το μαλλί της!» και για εκείνον τον άντρα που «του έπεσε το μαλλί». Ας σκεφτούμε όμως θετικά. Κόντρα σε αυτήν την ασθένεια της επίπλαστης τελειότητας αναδύεται ένα κίνημα body positivity αλλά και φεμινιστικής αντίστασης (κυρίως γιατί ιδίως οι γυναίκες πλήττονται από αυτήν την πίεση να συμμορφωθούν στα απίθανα πρότυπα).

Από την ψεύτικη τελειότητα του Photoshop στην απενοχοποιήση της παχυσαρκίας

Στον αντίποδα της κουλτούρας της τελειότητας που καταρρίφθηκε, αναδύθηκε μια νέα κουλτούρα, αυτή της συμπερίληψης, του plus size που χτυπάει το body shaming και προτάσσει τις ατέλειες, απενοχοποιεί τα αληθινά σώματα. Τα καταστήματα ρούχων εγκαινίασαν σειρές plus size και τα εξώφυλλα των περιοδικών παρουσιάζουν γυναίκες με πλούσιες καμπύλες και κορίτσια με ζητήματα παχυσαρκίας. Όλη αυτή η στροφή είναι μεν ευεργετική και έχει ένα πολύ θετικό μήνυμα, μήπως όμως προωθεί παθογένειες όπως η παχυσαρκία; Μήπως χάνεται το μέτρο και από το πρότυπο της ανορεξίας περνάμε στο άλλο άκρο;
Ακριβώς. Αυτά τα νέα ρεύματα μπορεί να έχουν και εμπορικό χαρακτήρα, αλλά επιτέλους ακούγεται ένας αντίλογος, ενίοτε (δικαιολογημένα) θυμωμένος που διψά για μια δίκαιη αντιμετώπιση του ανθρώπινου σώματος με όλες του τις «ατέλειες», δηλαδή με όλα τα φυσιολογικά χαρακτηριστικά της τριχοφυΐας ή της τριχόπτωσης, της χαλάρωσης, της ουλής, της φακίδας, ακόμα και της μαστεκτομής!

Οι εταιρείες έχουν προβεί σε αυτές τις αλλαγές στο όνομα του κέρδους και της κοινωνικής ευθύνης για λόγους μάρκετινγκ. Να σημειώσουμε επίσης ότι τα ρούχα plus size είναι περιθωριοποιημένα ως ξεχωριστές σειρές και καμία διόρθωση δεν γίνεται στα κλασικά μεγέθη S-M-L που εξακολουθούν και δεν αντιστοιχούν σε φυσιολογικούς σωματότυπους.

Σε ό,τι αφορά το χαρακτηριστικό του σωματικού βάρους, λογικό είναι να έχει εκφραστεί και η ανησυχία ότι μπορεί το body acceptance και το body positivity να ωθούν κάποιον στο να επαναπαυτεί σε ένα σώμα που όμως δεν είναι υγιές. Το ζήτημα είναι ο καθένας να αυτοδιατίθεται, να μην ετεροκαθορίζεται. Αν κάποιος λιπόβαρος ή υπέρβαρος θέλει να ενδιαφερθεί για την υγεία του, τότε μπορεί να κάνει τα σχετικά check up και να ελέγξει την κατάσταση της υγείας του και να προβεί στις απαραίτητες αλλαγές. Δεν θα αποφασίσουμε εμείς για αυτό και σίγουρα η επικριτικότητα δεν θα βοηθήσει. Αντί να εστιάζουμε στην εμφάνιση, μπορούμε να μιλήσουμε για την υγεία. Για την υγεία όλων όμως.

Τα social media άλλαξαν τα πάντα, αλλάζουν και τη σχέση μας με τον εαυτό μας; Πώς επηρεάζει τη σχέση μας με το φαγητό όλη η αυτή η κυρίαρχη πια αισθητική του foodporn που υπογραμμίζει σε υπερβολικό βαθμό την απόλαυση του φαγητού;
Στο βιβλίο «Ψυχογαστρονομία» αναλύεται το πώς συμμετέχει κάθε αίσθηση στη διατροφική μας εμπειρία. Η ενισχυτική αξία του φαγητού (δηλαδή το πόση ανταμοιβή και ικανοποίηση θα μας προσφέρει) μπορεί να «πειραχτεί» μέσα από τεχνάσματα που αφορούν π.χ. αναλογίες (με έμφαση στο λίπος, τα σάκχαρα και το αλάτι) και άλλα χαρακτηριστικά του (όπως τραγανές κρούστες, ρευστές σοκολάτες κτλ.). Πρόκειται για ολόκληρο κλάδο του μάρκετινγκ!

Η αισθητική του food porn παίζει με την όραση. Όπως γίνεται και με τις φωτογραφίσεις του σώματος, έτσι και το food styling μπορεί από την καλαισθησία να φτάσει και στην υπερβολή. Έτσι, ακόμα και αν δεν πεινάμε, πυροδοτείται μια «οπτική πείνα» που μας οδηγεί στην κατανάλωση τροφών τόσο επιβαρυμένων με ενισχυτική αξία που απελευθερώνεται τόση ντοπαμίνη, που αυτές οι τροφές να γίνονται εθιστικές!

Η απόλαυση του φαγητού είναι μια εσωτερική εμπειρία που εστιάζει στην απλότητά του. Πού και πού είναι πολύ δημιουργικό να παίζουμε με το food styling. Η υπερβολική όμως έκθεση σε λαχταριστές εικόνες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε εκπομπές μαγειρικής μπερδεύει τον εγκέφαλο και τον κάνει πιο επιρρεπή σε κατανάλωση υπερπλούσιων τροφών που δύσκολα μετά μπορούμε να διαχειριστούμε ποσοτικά.

Πώς μπορούμε να διδάξουμε ένα παιδί να αγαπήσει το σώμα του και να έχει μια υγιή αρμονική σχέση με το φαγητό;
Δεν μπορούμε να περιμένουμε από ένα παιδί να αγαπήσει το σώμα του, αν εμείς γκρινιάζουμε ότι παχύναμε και ότι βγάλαμε ρυτίδες. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από ένα παιδί να έχει μια αρμονική σχέση με το φαγητό αν κάνουμε τη μια δίαιτα μετά την άλλη και αν δεν νιώθουμε ήρεμοι, ασφαλείς και χαρούμενοι με το φαγάκι μας. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από ένα παιδί να τρώει φρούτα, αν εμείς δεν τα τρώμε. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από ένα παιδί να συνδέεται με την τροφή του, αν τρώμε πάντα μπροστά σε οθόνες.

Προσφέρουμε ένα υγιές πρότυπο αυτοεικόνας και ενσυνείδητης και διαισθητικής διατροφής όσο μπορούμε. Μαθαίνουμε οι ίδιοι και διδάσκουμε στα παιδιά μας τη σύσταση των τροφίμων και θαυμάζουμε τον πλούτο που μας προσφέρει η φύση. Δεν ταΐζουμε με το ζόρι, δεν κρίνουμε την εξωτερική εμφάνιση των άλλων (πόσο μάλλον του παιδιού!), δεν ανταμείβουμε με φαγητό, διαβάζουμε μαζί τις ετικέτες, ψωνίζουμε και μαγειρεύουμε παρέα όποτε μπορούμε. Συζητάμε για την εμμονή που έχουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης για την τελειότητα και ενισχύουμε μια τάση αποδοχής, αγάπης και φροντίδας του εαυτού μας.

Το comfort food και η συναισθηματική υπερφαγία

Η έννοια του comfort food είναι συνδυασμένη με φαγητά που μας ευχαριστούν και μας κάνουν να νιώθουμε ωραία. Τι παγίδες κρύβει η σύνδεση του φαγητού με την καλοπέραση, με τη χαλάρωση, με τη συναισθηματική μας κατάσταση; Πώς μπορούμε να βγούμε από τον φαύλο κύκλο στον οποίο μας οδηγεί η συναισθηματική υπερφαγία, αφού τρώμε για να νιώσουμε καλύτερα και τελικά μετά νιώθουμε χειρότερα;
Πολύ εύστοχη η ερώτησή σας. Χρειάζεται να κάνουμε έναν διαχωρισμό. Άλλο τρώω για συναισθηματικούς λόγους και άλλο τρώω και μου επιτρέπω να βιώσω όμορφα συναισθήματα. Το comfort food μας επιτρέπει να συνδεθούμε με παρηγορητικά συναισθήματα και δεν είναι κακό αυτό, εφόσον τρώμε από πείνα, απολαμβάνουμε το φαγητό μας και σταματάμε όταν χορτάσουμε. Επίσης το comfort food θα πρέπει να το διαχωρίσουμε από τα τρόφιμα με αφύσικα υψηλή ενισχυτική αξία που είναι υπερπλούσια και εθιστικά. Για να το πούμε με παραδείγματα, άλλο ένα αχνιστό μπολ με καταπραϋντική κοτόσουπα που τρώμε και νιώθουμε ασφάλεια και παρηγοριά και άλλο ένα υπερφορτωμένο μπέργκερ που τρώμε ανήσυχα και λαίμαργα. Και τα δύο προσφέρουν συναίσθημα: το πρώτο είναι γλυκό και μας θρέφει και στο σώμα και στην ψυχή, ενώ το δεύτερο δημιουργεί μια διατροφική εμπειρία που αναστατώνει τον εγκέφαλο και ταράζει έως ενίοτε κακοποιεί το σώμα.

Η συναισθηματική υπερφαγία αφορά την κατανάλωση ποσότητας και ποιότητας τροφίμου που δεν στοχεύει στη βιολογική πείνα, αλλά καλύπτει άλλες συναισθηματικές ανάγκες. Επειδή, όταν διακατεχόμαστε από έντονα συναισθήματα, έχουμε ανάγκη από τροφές που θα προσφέρουν πολύ έντονες διατροφικές εμπειρίες, συνήθως οι τροφές αυτές έχουν εθιστικό χαρακτήρα και έτσι εμπλεκόμαστε σε φαύλους κύκλους αρνητικού συναισθήματος -υπερφαγίας- ενοχών.

Η αντιμετώπιση μπορεί να γίνει με τη βοήθεια ενός ειδικού. Το πρώτο όμως πράγμα που χρειάζεται να καταλάβουμε είναι ότι στη συναισθηματική υπερφαγία είναι σαν να νυστάζουμε και αντί να κοιμηθούμε, πίνουμε νερό. Απευθυνόμαστε σε μια ανάγκη με άλλο μέσο. Και έτσι μένουμε με ακάλυπτη την πραγματική ανάγκη μας και επιπρόσθετα νιώθουμε και ενοχές για αυτό! Η θεραπευτική παρέμβαση χρειάζεται να επικεντρωθεί στον εντοπισμό, την εκδήλωση και την αντιμετώπιση των συναισθημάτων και των σκέψεων!